Lý thuyết 5 con khỉ định kiến

Khỉ vốn được ưu ái là vật thí nghiệm của các nhà khoa học khi họ nghiên cứu về con người. Nguyên nhân vì khỉ có đặc điểm gần nhất với con người và không tự ái khi các nhà khoa học thực hiện thí nghiệm lên chúng. Các nhà tâm lý học đã thực hiện một thí nghiệm trên khỉ rất nổi tiếng nhằm nghiên cứu cách mà một nhận thức được xây dựng, được gọi là thí nghiệm 5 con khỉ định kiến hoặc lý thuyết 5 con khỉ định kiến.

Câu chuyện như sau:

Các nhà tâm lý học bỏ 5 con khỉ vào trong một cái chuồng. Chúng được cho ăn uống rất thiếu thốn vì vậy lúc nào cũng thèm ăn.

Trong chuồng được đặt một cái thang, nếu con khỉ trèo lên đỉnh thang nó sẽ với được một nải chuối trên đó. Cái thang đủ nhỏ để chỉ 1 con khỉ trèo lên một thời điểm.

Cứ mỗi lần có con khỉ trèo lên thang với lấy quả chuối thì nhà khoa học lấy nước lạnh phụt vào 4 con ở phía dưới (mà không phải con trèo).

Sau một thời gian, cứ con khỉ nào trèo lên thang thì 4 con khỉ còn lại ngăn cản nó. 4 con khỉ đó nhận thức rằng cứ có con khi nào trèo lên thang là chúng sẽ bị trừng phạt.

Rồi sau một thời gian nữa chẳng còn con khỉ nào mon men trèo lên thang nữa, mặc kệ rất đói và nải chuối thì ở trước mắt. Tất cả đều xây dựng nhận thức rằng “Trèo lên thang sẽ bị trừng phạt bởi nước lạnh vì vậy mình phải ngăn cản bất cứ con khỉ nào trèo lên”.

Nhà khoa học đổi 1 con khỉ trong đó bằng một con khỉ mới. Con khỉ mới này ngay lập tức chạy đến cầu thang nhưng bị 4 con kia ngăn lại đánh cho một trận. Rồi nó cũng học được là không nên trèo lên thang. Nhà khoa học lại thay thế một con khỉ cũ bằng con khỉ mới. Con khỉ đó cũng lại chạy tới thang và bị 4 con vây đánh, trong đó có 1 con chưa từng bị phụt nước lạnh.

Dần dần sau vài lần đồi nữa thì cả 5 con khỉ trong chuồng đều là khỉ mới tinh. Chúng vẫn ngăn chặn không cho con khỉ nào trèo lên thang. Chẳng con nào trong số chúng hiểu tại sao phải ngăn cản.

Chúng ta thấy việc hình thành nhận thức của con khỉ mới là từ hành vi. Con khỉ mới thực hiện hành vi giống con khỉ khác, nó xây dựng nhận thức rằng:

• Nếu nó trèo lên thang thì 4 con khỉ còn lại sẽ đánh nó -> không được trèo
• Nếu có con khỉ nào trèo thang thì cần phải xông vào đánh (không hiểu tại sao phải làm thế)

Việc thay đổi nhận thức là vô cùng khó khăn vì vậy người ta sẽ tác động vào hành vi để thay đổi nhận thức. Ví dụ nếu bạn muốn ông chồng cai thuốc lá thì có hai cách tiếp cận:

• Tiếp cận trực tiếp vào nhận thức: khuyên bảo anh ý về các tác hại của thuốc lá
• Tiếp cận vào hành vi: đưa ra những trừng phạt nếu như anh ta hút thuốc rất cụ thể. Ví dụ như khóc lóc thảm thiết, nộp tiền phạt 1tr/lần, đánh con ông ý thật dã man.

Tất nhiên là bạn có thể tiếp cận từ cả hai phía, và thực tế người ta vẫn làm thế.

Bạn nên tiếp cận vào hành vi vì thay đổi hành vi dễ hơn nhiều so với thay đổi nhận thức rồi đợi hành vi đến. Ngôn ngữ lập trình tư duy dựa trên yếu tố này.

• Xem người thành công họ hành xử như thế nào mình cũng bắt chước y như thế, không cần biết tại sao phải thế. Thay đổi hành vi tới một lượng nào đó sẽ hình thành lên nhận thức mới. Nhận thức đó sẽ trở thành của bạn để dẫn dắt hành vi tương ứng
• Thấy vợ thằng hàng xóm như con cun cút mỗi khi chồng lên tiếng. Tìm hiểu hóa  ra cứ mỗi lần vợ nó cãi là chồng nó cho ăn bưởng. Mình cũng bắt chước, mỗi khi vợ cãi thì cho ăn đòn thậm chí mức độ dã man còn lên một tầm cao mới. Dần dần mình xây dựng nhận thức rằng làm vợ thì không được cãi, chồng là vô địch (mặc dù trước đó mình nhận thức là vợ chồng bình đằng)

Nhận thức tốt hình thành từ hành vi tốt và đương nhiên ngược lại. Một đứa trẻ mới lớn theo hội bạn, thực hiện các hành vi chung của hội đó rồi dần hình thành nhận thức giống như hội đó. Giống như những con khỉ mới xây dựng nhận thức chỉ từ việc thực hiện hành vi.

Con bạn bắt chước các hành vi của bạn rồi nó sẽ xây dựng được nhận thức giống như bạn. Đừng có mất công khuyên bảo thiệt hơn, hãy làm những thứ mà bạn muốn con bạn làm. Nếu sếp muốn nhân viên xây dựng nhận thức giống mình hãy làm gương, hãy đi đầu.

Khi bạn bước vào một công ty, bạn thực hiện các hành vi giống như với những đồng nghiệp khác trong khi chưa chắc đã hiểu tại sao phải làm thế. Khi bạn lần đầu tiên tham dự vào một nhóm nào đó, trước tiên bạn sẽ quan sát sau đó hành xử theo các quy tắc mà mặc dù thâm tâm phản đối vì khi phản đối bạn bị dội nước giống như khỉ. Dần dần bạn có được nhận thức giống như những thành viên khác, bạn không còn phản đối nữa.

Nhìn quy mô rộng như xã hội việt nam, đặc biệt là cái xã hội trên mạng xã hội, có rất nhiều tình huống đám đông phẫn nộ vì thấy người khác phẫn nộ mặc dù chưa hiểu đầu cua tai nheo ra sao. Họ phẫn nộ với tâm thế rằng mình là người đạo đức, người đạo đức phải lên tiếng. Đây là điều nguy hiểm, họ thực hiện hành vi gây hại với ý nghĩ rằng mình đang làm điều đúng.

Truyện ngụ ngôn của bầy ong

Trong cuộc sống có lúc ta muốn giúp người khác nhưng vì nhận thức sai nên thành ra là hại họ:

• Thương người xích lô già yếu ta không nỡ thuê ông ý trở hàng. Vì không có ai thuê nên ông già không có thu nhập.
• Cho tiền người ăn xin vì thấy thương họ, mong họ có bữa no. Họ tiếp tục đi ăn xin ngay cả khi có cơ hội tự mình làm. Thậm chị còn về huy động cả các em nhỏ đi cùng để tăng thêm mức độ thảm cảnh.
• Thấy ở trường học vất vả, chuyển trường cho con sang trường khác. Trong cuộc sống thương con vất vả, làm giúp con.

Vì vậy nhận thức được cái gì đúng cái gì sai từ đó dẫn tới việc quyết định cái gì nên làm cái gì không nên làm. Rồi từ đó mới tới việc làm như thế nào, không biết làm thì rèn luyện để làm.

Comments

comments