6. Bọn phe
Khi tôi còn nhỏ, Việt Nam vẫn trong nền kinh tế Kế hoạch hóa. Lúc đó chính phủ muốn loại bỏ trung gian là những người mua hàng từ người sản xuất và bán cho người tiêu dùng. Những người trung gian này thường hưởng lợi hơn nhiều so với người sản xuất mặc dù mô tả công việc của họ rất rất đơn giản, đến chỗ nhà sản xuất mua giá 10 đồng và sau đó tới chỗ khách hàng bán giá 16 đồng. Những người trung gian thời đó gọi là bọn phe, bọn này hoạt động mạnh ở chợ đen và rất bị ghét.
Vài năm trước khi giá lợn ngoài chợ tăng, chính phủ phân tích thấy rằng giá mà thương nhân mua từ người nuôi tới khi nó ra ngoài chợ đã tăng nhiều; đại loại đâu đó khoảng 30%. Muốn giảm giá ngoài chợ thì logic rất đơn giản là loại bỏ trung gian hoặc yêu cầu trung gian giảm lợi nhuận.
Giai đoạn thiếu thuốc trước đây khi mà các bệnh viện không thể mua được thuốc thông qua đấu thầu dẫn tới thiếu thuốc, thiếu vac xin phòng chống dịch. Việc này xuất phát từ việc NN nhận thấy giá sản xuất và giá mà bệnh viện mua được chênh tới gấp đôi gấp ba. Các gói thầu mua thuốc với giá đắt bị lên án và thanh tra tìm nguyên nhân. NN sau đó dự định mua thuốc thông qua việc tập trung khối lượng lớn để đàm phán trực tiếp với nhà sản xuất, loại bỏ khâu trung gian. Kết quả thực tế là để có đủ Vác-xin covid chúng ta có hẳn chiến dịch ngoại giao Vác-xin. Việc gom thuốc và máy móc thiết bị thành khối lượng lớn để đàm phán trực tiếp với nsx cũng không thấy còn nhắc tới nữa.
Xuất hiện khâu trung gian là một tất yếu trong bất cứ một nền kinh tế thị trường nào. Mỗi người để tối ưu hóa họ phải chuyên môn hóa công việc nhằm tăng năng suất. Tại sao người nuôi lợn không trực tiếp thịt và mang ra chợ bán thay vì bán cho khâu trung gian? Không ai ép họ phải bán cho khâu trung gian, chắc chắn phải có một lý do nào đó. Có thể là chi phí họ bỏ ra sẽ lớn hơn nhiều so với lợi ích nhận được hoặc chi phí cơ hội của việc trực tiếp đi bán lớn hơn nhiều so với lợi ích nhận được khi bán tận ngọn.
Để hàng có thể tới tay khách hàng cần chi phí thu mua, vận chuyển, quảng cáo, tài chính,…..Một nhà vườn trồng vải tại Bắc ninh nếu muốn bỏ qua khâu trung gian, mang trực tiếp ra chợ bán thì gần như chắc chắn không đạt được lợi ích gì hơn (vì nếu hơn thì khâu trung gian đã không còn tồn tại tới ngày nay).
Khâu trung gian cũng kích thích tiêu dùng của khách hàng thông qua tiếp thị. Người tiêu dùng có thể thay vì chỉ tiêu thụ một đơn vị sản phẩm thì có thể tiêu thụ 10 đơn vị. Hoặc họ có thể tiêu thụ một sản phẩm của một nhà sản xuất ở tận bên kia địa cầu. Chỉ có sự chuyên môn hóa trong phân phối mới có thể làm được điều đó. Chấp nhận nền kinh tế thị trường thì cũng phải chấp nhận sự tồn tại của khâu trung gian.
7. Cạnh tranh và lợi ích người tiêu dùng
Cửa hàng tiện lợi GS25 đã thấy lác đác xuất hiện ở Hà Nội. Hôm qua tôi đã vào đó; một không gian rộng rãi mát mẻ. Nhiều người mua một cốc cà phê đắt hơn 20% so với Vinmart nhưng rẻ hơn một nửa so với quán cà phê thông thường. Họ có thể ngồi ở đó cả buổi để học bài hay đọc sách.
K-Circle cũng là cửa hàng tiện lợi đã có từ nhiều năm trước; họ cũng theo mô hình bán hàng đắt hơn một chút nhưng có không gian để khách hàng có thể ngồi thưởng thức hoặc làm việc. Dạng cửa hàng này lai của một siêu thị mini thông thường và một quán ăn/cà phê. Khách hàng có thể trải nghiệm không gian gần như ở quán ăn/cà phê nhưng với mức giá chỉ cao hơn chút ít so với siêu thị mini.
Điều này có được không phải do lòng tốt của các ông chủ tư bản mà là nhờ có cạnh tranh. Có cạnh tranh nên người bán phải tìm mọi cách để cung cấp hàng hóa/dịch vụ tốt hơn với giá rẻ hơn đối thủ. Khi kinh doanh hàng hóa/dịch vụ thông thường, để tránh vào cuộc chiến giảm giá, họ phải tìm ra phân khúc nơi họ vẫn có thể cung cấp hàng hóa/dịch vụ với giá cao. Thay vì thuê 2 tầng chất đầy hàng thì họ rút lại chỉ cung cấp hàng người ta hay mua nhất ở tầng 1; tầng 2 thì xếp bàn ghế cho khách ngồi; họ ngòi tới lúc nào cũng được miễn là có mua đồ.
Sự tư lợi của cả người bán và người mua làm cho hàng hóa/dịch vụ ngày càng tốt hơn. Khi chính phủ tác động vào thị trường bằng các chính sách có lợi cho bên bán hoặc bên mua thì sẽ làm cho sự cạnh tranh trở nên méo mó. Người bán có thể tối ưu được lợi ích trong khi người mua bị kìm hãm mong muốn; và ngược lại. Điều này sẽ tác động tới cạnh tranh, làm yếu đi sự cạnh tranh; sẽ là không tốt về cả ngắn và dài hạn.
Sự giết chết cạnh tranh có thể thấy ở các ví dụ như may đồng phục vào đầu năm học tại trường, quán ăn trong ký túc xá, cửa hàng trong phòng chờ sân bay, dịch vụ trong bệnh viện công,…Khi không có cạnh tranh người bán không có động lực để gia tăng chất lượng hàng hóa/dịch vụ.
Chính phủ Mỹ tăng thuế nhập khẩu hàng hóa nước ngoài sẽ làm giảm sức cạnh tranh của hàng hóa nước ngoài trước hàng hóa trong nước. Kết quả rõ ràng nhất là người tiêu dùng sẽ phải mua hàng hóa đắt hơn va doanh nghiệp trong nước được bảo hộ sẽ kém động lực để cải tiến hơn.
8. Tiền xấu và tiền tốt
Hãy tưởng tượng bạn là vua của một đất nước, nắm mọi quyền hành trong tay. Lúc đó bạn thu được tiền trên mỗi hoạt động mua bán của người dân và trên thu nhập cuối cùng anh ta có được. Sau đó bạn có thể còn tự mình tạo ra tiền để tiêu xài và người trả là mỗi người dân của đất nước bạn thông qua lạm phát.
Làm vua rất sướng và cũng rất oai. Sau khi đã có đủ tài chính bạn bắt đầu nghĩ tới việc làm cho người dân mình cũng có tiền. Bạn in tiền ra và phát cho mỗi người dân 1 triệu usd để họ tiêu xài những gì họ thích. Người dân sung sướng nhận tiền và bắt đầu hưởng thụ cuộc sống; họ ăn bát phở nhiều thịt nhất, đi trên du thuyền sang trọng nhất, mua cái nhà to nhất phố. Thời gian tiêu tiền còn chẳng đủ vì vậy người dân bỏ việc để cả ngày chỉ đi tiêu tiền.
Sau chỉ vài ngày một cái bánh mỳ giá 2 usd đã tăng lên 10 usd rồi cứ tăng lên mãi vì người mua thì nhiều mà cái ông bán bánh mỳ cũng còn mải đi tiêu tiền. Doanh nghiệp buộc phải giảm sản xuất vì không ai thèm đi làm với đồng lương cũ, hàng tồn kho ban đầu bán rất sướng nhưng sau đó không sx được vì không mua được nguyên vật liệu đầu vào; mua được sản xuất được thì cũng gặp rủi ro về bán hàng. Giá bán ra lãi 20% thì nay lạm phát đã là 100% khiến cho tiền thu được từ bán hàng không đủ mua nguyên vật liệu, trả nhân công để sx ra tiếp món hàng đó.
Để kiềm chế lạm phát nhà vua ra quy định về giá trần của từng loại hàng hóa trong đó có bánh mỳ. Bánh mỳ không được bán quá 3usd; nhà không được quá 2000usd/m2,….Ban đầu có một vài người lách luật trên hóa đơn thì bán 3usd nhưng thực tế nhận ngoài thêm 4usd. Để răn đe, nhà vua bắt vài đứa cho đi tù và bêu tên trên phương tiện thông tin đại chúng. Quá sợ hãi, không ai dám bán hàng 2 giá nữa. Luật pháp nghiêm mình nhưng vấn đề là chẳng có giao dịch nào diễn ra. Người bán bánh mỳ không sx bánh mỳ; doanh nghiệp không xây thêm nhà,…
Tiền bắt đầu được mang ra để nhóm bếp do người dân không có điện và cũng không kiếm đâu ra củi. Lúc này giá vàng đã tăng gấp 20 lần trước đó và muốn cũng không mua được bằng tiền giấy. Người dân có thể mua vàng thông qua một loại hàng hóa nào đó như gạo thịt, nhà,…
Nhà vua với sức sáng tạo phi thường cùng quyền lực tuyệt đối lúc này lại nghĩ ra thêm biện pháp mới. Lạm phát là do tốc độ tăng tiền lớn hơn quá nhiều so với tốc độ tăng của hàng hóa vì vậy cách đơn giản là rút tiền ra khỏi lưu thông. Một chính sách đối tiền được ban hành; mỗi người dân có thể đổi tiền mới theo tỷ lệ 10:1 và với hạn mức 20.000usd. Những người đang nắm giữ quá 20.000usd sẽ phải vứt tiền của anh ta đi hoặc bán rẻ cho những người đang có thừa hạn mức. Lạm phát đúng là chững lại nhưng vấn đề là tốc độ tăng GDP càng ngày càng âm vì chẳng có giao dịch mua bán nào diễn ra. Người dân lúc này chỉ ôm khư khư vàng trong két; tiền giấy cứ kiếm được đồng nào anh ta sẽ tống đi càng nhanh càng tốt vì ngày mai giá trị của nó sẽ chỉ còn 1/2.
Và cuối cùng thì vàng vẫn là nơi trú ẩn an toàn trong mọi thời kỳ, ở mọi đất nước. Bản thân vàng không tự lấy nhau rồi đẻ thêm; nó chỉ đơn giản là mang giá trị thật. Mọi tài sản khác có lên có xuống nhưng nó thì vẫn cứ tăng đều ở dài hạn.
9. Giảm phát
Cũng ở tình huống trên, bạn trở thành vua một đất nước. Quan điểm của bạn là chỉ tiêu tiền mà chính phủ kiếm được. Chính phủ cung cấp các dịch vụ như quân đội để bảo vệ đất nước, công an để bảo vệ an ninh, ….cùng các hoạt động an sinh khác. Chính phủ thu tiền bằng tiền thuế và phí; lượng thu theo nguyên tắc ai dùng gì thì thu của người đó. Chính phủ chi tiền như trả lương cho người nhà nước, xây cầu cống,…bằng đúng số thu được. Hàng năm không có bội chi hay bộ thu gì, thu đúng bằng chi.
Chính phủ cũng không tăng hay giảm cung tiền. Lượng tiền trong lưu thông là một lượng cố định, ví dụ ở đây là 1 triệu usd. Đất nước an bình, mọi người tận hưởng cuộc sống; giá cái bánh mỳ 2 usd cứ như vậy năm này qua năm khác. Thời đại công nghệ ập tới với các khẩu hiệu như chuyển đổi số, ứng dụng trí tuệ nhân tạo,….Chính phủ tốn ít chi phí hơn nhờ áp dụng chuyển đổi số, người dân hầu như có thể làm mọi thứ ở nhà như làm căn cước công dân, làm hộ chiếu, mua bán nhà đất, xin giấy phép xây dựng,,…Doanh nghiệp thì gia tăng năng suất lên gâp nhiều lần; làm giảm chi phí bình quân trên mỗi mặt hàng.
Lượng tiền trong lưu thông không đổi trong khi hàng hóa sản xuất ra ngày một nhiều. Lúc này không còn lạm phát nữa mà là giảm phát; một cái bánh mỳ giờ chỉ còn 1 usd; cái điện thoại trước 2000usd nay chỉ còn 1000usd. Người dân thấy tiền của mình tăng giá hàng ngày; anh ta không cần phải mua vàng nữa; cứ gửi tiền đó vào ngân hàng với lãi suất 0% hoặc tích trong két cũng được.
Vậy giảm phát có thực sự nguy hiểm không?
- Người dân thấy tiền của mình tăng giá hàng ngày thay vì nhanh chóng tiêu ra vì sợ mai mất giá thì nay họ lại tiết kiệm. Tiết kiệm làm cho lượng cầu giảm, làm cho sản xuất đình đốn. Tuy nhiên cũng còn tùy nó là loại hàng gì. Cái điện thoại trước đây giá 2000usd chỉ có 10 người có thể mua; nay với giá 1000usd đã có tới 100 người có thể mua.
- Doanh nghiệp thay vì tăng lương thì nay lại giảm lương. Trước lương 50tr/tháng; thì cứ giảm lương dần cùng với tốc độ tăng giá của đồng tiền. Người lao động cảm thấy hình như mọi thứ vẫn thế; lạm phát đi cùng với tăng lương; còn giảm phát lại đi cùng giảm lương.
- Doanh nghiệp không dám vay nợ để đầu tư; người tiêu dùng không dám vay tiêu dùng vì tiền của ngày mai sẽ tăng giá hơn nhiều so với ngày hôm nay cho dù lãi vay gần bằng 0.
- Tiền trong lưu thông ngày càng bị rút ra do người dân tích trữ tiền trong két vì gửi ngân hàng giờ có khi còn lãi suất âm; càng làm cho vấn đề thiếu tiền trở nên trầm trọng.
Vì những lo ngại như vậy mà các chính phủ nghĩ ra con số lạm phát tối thiểu 2%. Họ đe dọa hậu quả của giảm phát là rất lớn; phải làm cho lạm phát lớn hơn 2% thì mới tốt. Ở góc độ người dân, cái cảm giác tiền của mình không mất giá hàng ngày vẫn tốt hơn. Nó có thể kích thích người dân lao động để tăng thu nhập thay vì kích thích họ tiêu thật nhanh vào hàng hóa tiêu dùng hoặc các loại tài sản khác.
Nếu bạn là một nhà tài phiệt; một giám đốc to của doanh nghiệp có tầm ảnh hưởng; bạn sẽ thích gì? Đương nhiên là bạn sẽ không thích giảm phát. Tiền mất giá sẽ giúp giảm nợ cho bạn; người dân sẽ mua hàng của bạn nhiều hơn, bạn lại vay nhiều hơn để sản xuất, rồi lại bán cho người dân; vòng quay càng nhanh thì tiền bạn kiếm được càng nhiều. Tiền kiếm được bạn mua bất động sản, vàng và các tài sản giữ giá khác. Tiền càng bơm ra nhiều thì bạn càng có thể gia tăng tốc độ tích trữ tài sản.
Chính phủ thích gì? Họ thích các con số tăng trưởng phải lớn một cách đột biến. Nếu không có lạm phát tốc độ tăng GDP sẽ rất chậm. In thêm tiền vừa kích thích tiêu dùng và đầu tư vừa giúp chính phủ có thêm tiền thay vì chỉ trông chờ vào thuế và phí.
Lạm phát càng cao thì sự phân bổ tài sản tới người dân càng bất bình đẳng. Người nắm được cơ hội; có vị thế tốt thì tăng tài sản; người không nắm được cơ hội, không có vị thế thì giảm tài sản thực. Giảm phát thì ngược lại nó tạo ra sự bình đẳng cho mỗi người. Tiền càng về sau càng khó kiếm hơn vì vậy bạn cần phải chăm chỉ ngày hôm nay để tích tiền; và yên tâm rằng tiền đó sẽ tiếp tục tăng giá trong tương lai cho dù bạn không còn đủ năng lực kiếm tiền nữa.