Tư duy phân tích và Tư duy tổng hợp là hai hoạt động tư duy khác nhau. “Phân tích” có nghĩa là chia nhỏ và Tổng hợp thì ngược lại, tập hợp những mảnh nhỏ lại. Một số bài viết cho rằng người có tư duy phân tích đương nhiên phải có tư duy tổng hợp và người có tư duy tổng hợp đương nhiên phải có tư duy phân tích. Thực chất không hoàn toàn như vậy, Tư duy tổng hợp thuộc về đẳng cấp cao hơn so với Tư duy phân tích. Chúng ta sẽ tìm hiểu Tư duy tổng hợp trong bài viết này.
Ví dụ một đoạn sau nói về vụ nổ ở Thiên Tân năm 2015:
“Một đội chuyên gia hạt nhân và hóa học của quân đội Trung Quốc bắt đầu phân tích hiện trường hai vụ nổ lớn ở thành phố Thiên Tân, nhằm lý giải nguyên nhân vụ nổ làm ít nhất 50 người chết.”
Đội chuyên gia tới đó sẽ phân tích nước, không khí và những thứ còn sót lại. Họ sẽ phỏng vấn những người có liên quan tới nhà kho nới xảy ra nổ, từ người không có mặt tại đó lẫn người có mặt tại đó. Họ sẽ phỏng vấn những người chứng kiến, thu thập các đoạn video và phân tích chúng.
Các dữ liệu được mang ra phân tích mổ xẻ. Sau đó mọi dữ liệu được ghép nối, được đặt cạnh nhau để nhìn trên tổng thể vì mọi thứ trong bối cảnh đó đều có sự liên quan tới nhau. Nó cũng giống như 5 ông thầy bói mù mỗi ông sờ một bộ phận của một con voi thì từng ông không thể kết luận đúng được mà các ông phải tập hợp lại với nhau.
Trước khi các chuyên gia phân tích thì họ phải định hình trong đầu một vài nguyên nhân có thể xảy ra để việc tìm kiếm có trọng tâm. Khi phân tích nước họ sẽ tìm một số nguyên tố phóng xạ, một số loại hóa chất nào đó chứ họ không cần thiết phải phân tích toàn bộ các chất có trong mẫu nước.
Có phải Tư duy phân tích giúp hướng vào một số nguyên nhân có thể xảy ra và phân công công việc các nhóm, nhờ vậy đội chuyên gia sẽ làm việc nhanh và chính xác hơn? Có phải Tư duy phân tích sẽ được dùng để ghép nối các kết quả phân tích độc lập thành một bức tranh, nhờ đó có thể đưa ra kết luận về nguyên nhân vụ nổ? Chắc chắn đó không phải là tư duy phân tích, đó là Tư duy tổng hợp
Năng lực tổng hợp rõ ràng là phức tạp hơn nhiều so với năng lực phân tích. Người có năng lực phân tích đòi hỏi phải có kỹ năng phân tích và am hiểu cái thứ mà mình đang phân tích. Một chuyên gia phóng xạ chỉ tập trung tìm các dấu hiệu về chất phóng xạ, một chuyên gia chất nổ sẽ xem ngọn lửa, tàn tro, khói,…
Người điều hành cái tổ chuyên gia đó không cần biết chi tiết nhưng mỗi chuyên ngành lại phải biết một ít nhờ vậy mới hiểu mối liên kết giữa chúng, mới ghép nối chúng lại với nhau được. Do vậy Tư duy tổng hợp giúp định hướng phân tích và giúp thống nhất các kết quả phân tích lại với nhau thành một bức tranh hoàn chỉnh.

Người có khuynh hướng tư duy tổng hợp một cách cực đoan cho rằng mọi thứ đều phải nhìn trên tổng thể. Nếu tách lẻ nó ra thì nó không còn là nó nữa vì vậy phải nhìn nhận vấn đề trên tổng thể. Người có khuynh hướng này sẽ hay vĩ mô mà ít đi vào chi tiết.
Người có khuynh hướng tư duy phân tích một cách cực đoan luôn muốn phân tích một vấn đề ngay cả khi điều đó là không cần thiết. Anh ta muốn mọi thứ phải được hiểu thấu đáo, phải chính xác. Người có khuynh hướng này hay hướng tới vi mô mà bỏ qua cái tổng thể.
Do tính tương hỗ qua lại của hai loại tư duy mà chúng ta phải phát triển một cách cân bằng hai loại tư duy này. Quá thiên về một hướng nào đó đều không tốt trừ khi bạn ở trong một nhóm làm việc mà mỗi vị trí sẽ đảm nhiệm về một hướng nhờ vậy sẽ bổ trợ nhau tốt hơn, làm được nhiều thứ hơn.
Ví dụ như hình vẽ dưới, dựa vào các câu hỏi, tư duy phân tích giúp ta làm rõ từng nhánh của rễ cây, tổng hợp giúp ta đặt các nhánh trong một tổng thể hài hòa.
Các nhánh được kết nối với nhau bằng quan hệ nhân quả đòi hỏi phải có tư duy logic.
Để hình dung ra toàn bộ cái cây thì ta phải biết nó là cây gì, nó đang mọc ở vùng nào, khí hậu nơi đó ra sao, đất chỗ đó ít hay nhiều, tốt hay không tốt….Từ đó ta mới có được một cái cây hoàn chỉnh.
Chúng ta thấy là càng đi lên sẽ càng đòi hỏi nhiều hiểu biết rộng hơn. Rồi tới một mức nào đó ta sẽ phải dừng lại vì vượt quá tầm hiểu biết của cá nhân, của tập thể và của cả nhân loại.
Xét trong 1 công ty có 3 cấp đơn giản là Nhân viên, Trưởng phòng và Giám đốc. Mỗi nhân viên đảm trách một công đoạn nào đó, mỗi Trưởng phòng quản lý một tập hợp các công đoạn, Giám đốc quản lý cả chuỗi.
Một người trưởng phòng không cần biết chi tiết công việc của nhân viên nhưng vẫn có thể quản lý công việc một cách suôn sẻ. Một giám đốc càng không biết rõ công việc của nhân viên nhưng anh ta vẫn có thể điều phối công việc trong công ty tốt thông qua các trưởng phòng. Các cấp này bổ trợ cho nhau
Càng lên cấp cao thì các công việc càng đòi hỏi phải có tư duy tổng hợp. Không hẳn là anh ta không cần tới tư duy phân tích nữa mà vì để hoàn thành công việc anh ta phải sử dụng tới tư duy tổng hợp nhiều hơn. Thiếu hụt năng lực tư duy này sẽ khiến anh ta vất vả hơn vì không tổ chức được công việc của cấp dưới.

Năng lực bao gồm 3 yếu tố là Kiến thức (biết đến), Kỹ năng (làm được) và Thái độ (muốn làm).
Thái độ là cách ta suy nghĩ về một đối tượng nào đó. Với chính ta, với công việc, với bạn bè, với đồng nghiệp, với công ty, với xã hội, với đất nước,….Suy nghĩ sẽ dẫn tới hành động. Ngay cả khi bạn có đủ khả năng làm nhưng bạn có thể vẫn không làm là vì yếu tố này. Thái độ vì vậy mà được đánh giá là yếu tố cao nhất và cũng là khó nhất trong 3 yếu tố.
Tư duy là một tập hợp các suy nghĩ giống như hành vi là một tập hợp các hành động. Nếu như tôi phát biểu “Cái cây này đẹp thật” thì đơn giản đó chỉ là một ý nghĩ vụt lóe lên. Còn nếu tôi tự hỏi “Cái cây này đẹp ở chỗ nào, được chăm sóc ra sao, chủ của nó là ai,…” thì đó là một quá trình tư duy. Tương tự khi ta phát biểu ” Anh ta có hành vi trộm cắp” nhằm ám chỉ rằng anh ta đã thực hiện nhiều hành động khác nhau. Nó tạo cho người nghe hiểu khác so với câu “Anh ta có hành động trộm cắp”
Suy nghĩ giống như là một hoạt động thể thao ví dụ như chạy mà trong đó não là một vận động viên. Chạy có thể tập luyện thì não cũng có thể tập luyện. Ta ví Tư duy phân tích giống như chạy tốc độ 100 m còn Tư duy tổng hợp như marathon 42 km. Một vận động viên vô địch 100m có thể về bét ở cuộc thi 42 km và người vô địch ở cự ly 42km có thể về bét ở cuộc đua 100m. Mặc dù đều là hoạt động chạy nhưng hoàn toàn khác nhau về cách tập luyện, về cách đo đạc thành tích.
Chúng ta thấy một khác biệt khá rõ là các thành phần trong quá trình phân tích có mối liên kết với nhau. Tổng hợp thì không phải vậy, các thành phần tập hợp có thể chẳng có điểm liên kết nào, ta chỉ thấy sự hợp lý khi đứng cạnh nhau. Ví dụ các thành phần đuôi, chân, thân, đầu, tai, mắt,… của một con voi chẳng có liên quan gì tới nhau, ta chỉ thấy là một con voi khi 1. Nó kết hợp với nhau và 2. Phải ở vị trí đúng hoặc gần đúng.
Một bản tin tổng hợp sẽ có nhiều bản tin nhỏ nhưng người biên tập cũng sẽ nhóm các tin vào trong các chủ đề như Kinh tế, Chính trị, Xã hội, Thể thao, Trong nước, Quốc tế,..Người nghe vẫn thấy tính logic, liền mạch mặc dù các bản tin là độc lập nhau. Giả như một bản tin mà các tin tức sắp xếp lộn xộn không theo nhóm thì ta sẽ thấy rất khó chịu.
Nguyên tắc của tư duy tổng hợp:
Tất cả các đối tượng tồn tại trên thế giới này đều có sự tương tác với nhau chỉ là cấp độ ít hay nhiều. Vấn đề mà bạn đang muốn giải quyết nằm trong một vấn đề lớn hơn, đến lượt vấn đề lớn hơn đó lại nằm trong một vấn đề lớn hơn khác. Các vấn đề không tồn tại độc lập, đơn giản là nó không tự nhiên mà có.
Ví dụ vấn đề lộn xộn ở một phòng ban trong công ty không phải chỉ là trong nội bộ phòng đó. Nếu chăm chăm giải quyết trong phòng đó thì không giải quyết được triệt để mà phải nhìn rộng ra ở cấp công ty, cấp ngành. Người có tư duy tổng hợp nhìn được các đối tượng và sự tương tác giữa chúng. Người không có tư duy tổng hợp sẽ chỉ nhìn vấn đề đó tồn tại một cách độc lập so với xung quanh.
Ví dụ một cái cây không tồn tại độc lập. Nó cần có nước, có không khí, có đất. Tất cả các đối tượng xung quanh đó quyết định rất nhiều tới việc cái cây sẽ như thế nào ở hiện tại, nó cũng quyết định quá trình sinh trưởng của cả cái cây trong tương lai.
Việc ta đang gặp một khó khăn nào đó trong cuộc sống hay trong công việc là kết quả của rất nhiều các yếu tố, các yếu tố này độc lập với nhau. Một phần từ chính ta, bạn bè của ta, gia đình, công ty, hàng xóm,….Chúng ta cần quan sát đối tượng trên một tổng thể nhiều đối tượng đang có tương tác với nhau hàng ngày.
Ngày nay, tương lai khó đoán định là vì có quá nhiều các yếu tố cần xem xét. Thiếu tư duy tổng hợp sẽ khiến chúng ta ít khả năng dự đoán và có những hành động kịp thời hơn.
Tôi nghĩ là Tư duy tổng hợp sẽ theo 2 bước sau:
Bước 1: Hình dung ra cái tổng thể
Trước khi định ghép các bộ phận của con voi lại thì rõ ràng là ta phải hình dung ra một số hình con voi. Nếu chưa từng nhìn thấy con voi (hoặc không được biết trước rằng đó là các bộ phận của một con voi) thì ta sẽ xây dựng một số mô hình ghép nối hợp lý. Sau khi ghép thực tế ta sẽ lựa chọn ra mô hình hợp lý nhất.
Bước này đòi hỏi ta phải vượt qua những rào cản về suy nghĩ, chấp nhận những sự mâu thuẫn, trái ngược, khác biệt. Nếu ta chỉ giữ lại những ý có mối liên kết với nhau, cùng chiều thì là đi vào nối tư duy phân tích. Do vậy một người có đầu óc mở sẽ dễ có được tư duy này hơn là người có suy nghĩ hẹp hòi, bảo thủ, máy móc.
Càng biết nhiều mô hình thì sẽ càng dễ trong bước này. Do vậy mỗi người đừng nên chỉ quan tâm tới mỗi công việc của mình mà phải quan tâm tới những thứ xung quanh nữa.
Điểm quan trọng ở bước này là bạn phải có ý thức rèn luyện để nó trở thành thói quen rằng khi xem xét bất cứ cái gì phải đi từ trên xuống, phải mở rộng suy nghĩ của mình.
Nếu như các bộ phận chưa đủ để ta hình dung ra tổng thể thì chuyển sang bước 2
Bước 2: Thông qua tư duy phân tích tìm ra các mảnh ghép còn thiếu cho tới khi có thể kết luận rõ ở cái tổng thể
Ví dụ như ở hình bên, nhiệm vụ của ta là phải vẽ ra toàn bộ bức tranh ABCDEFG trong khi chỉ biết mỗi G.
Từ G sử dụng câu hỏi “Tại sao lại có G ? ” để tìm ra D. Từ D sử dụng câu hỏi ” Ngoài G ra thì D còn gây ra điều gì nữa để tìm ra F”. Tìm đủ các yếu tố dưới D sẽ giúp ta hiểu rõ D tới mức trả lời được câu hỏi “D đến từ đâu ?. Nếu như câu trả lời có nhiều yếu tố thì ta có thể tìm ra quan hệ với C thông qua câu hỏi ” Thường khi D xảy ra thì cái gì cũng hay xảy ra cùng ? ”
Cứ đào đi đào lại như vậy ta sẽ vẽ được bức tranh. Trong quá trình đi tìm các yếu tố ta cũng phải lặp lại công việc tại bước 1. Khi hình dung ra tổng thể công việc sẽ tiến hành nhanh và chuẩn xác hơn nhiều.
Kết luận:
- Tư duy phân tích đòi hỏi mọi thứ phải có sự liên kết với nhau thông qua quan hệ nhân quả. Tư duy tổng hợp chấp nhận sự đối lập, trái ngược nhau của các thành phần.
- Tư duy phân tích hướng tới chi tiết. Tư duy tổng hợp hướng tới tổng thể.
- Con người sử dụng tư duy tổng hợp để định hướng phân tích và ghép các kết quả của các phân tích thành một bức tranh hoàn chỉnh.
- Một người có thể sở hữu cả hai loại tư duy này hoặc là trong một nhóm làm việc mỗi người sẽ chuyên môn một loại tư duy nhờ vậy họ sẽ bổ trợ cho nhau.
- Càng lên cấp cao trong một công ty càng đòi hỏi Tư duy tổng hợp ở cấp độ cao hơn. Do vậy luyện tập tư duy tổng hợp là cách để bạn nâng mình lên. Tư duy giống như một hoạt động thể lực vì vậy bạn có thể tập luyện.
[…] Tư duy logic (P13: Tư duy tổng hợp)13/02/2016 […]
Cảm ơn anh, bài viết của anh rất hay!!
Thaks ad rất nhiều, nhưng bạn có thể viết một bài về tư duy phân tích để mọi người cùng tham khảo ah
Thanks