5. Tự chịu trách nhiệm
Chúng ta có tâm lý rất thích phản kháng vì phản kháng mới khẳng định được cái tôi của chúng ta. Hãy nghĩ trong quá khứ, nếu mẹ bạn bảo bạn làm A bạn sẽ thực sự muốn làm ngược lại; bà ý càng bắt buộc bạn làm thì lực phản kháng càng mạnh. Khi lớn lên vào môi trường công ty, ông đồng nghiệp bạn ghét bảo rằng việc X là đúng, bạn lập tức phản ứng ngược lại cho rằng X là sai (mà có khi ông ý bảo X là sai thì bạn sẽ bảo đúng).
Trên truyền thông báo chí nếu chú ý ta sẽ thấy cách viết của nhà báo có thể ảnh hưởng rất lớn tới suy nghĩ của chúng ta. Cùng một sự việc nhưng cách viết khác nhau có thể làm bạn có những quan điểm trái ngược nhau. Ví dụ họ muốn phản đối việc A thì thay vì thể hiện ý tưởng đó thì họ sẽ làm ngược lại. Họ sẽ nêu quan điểm ủng hộ việc A với bằng chứng yếu ớt. Và bạn, với năng lực thuyệt vời, sẽ rất dễ nhận ra bằng chứng yếu ớt đó, sẽ nhẩy vào phản bác bằng chúng. Kết quả rất rõ ràng là bạn sẽ về phe phản đối.
Mỗi chúng ta từ lúc sinh ra tới nay đã có một tập hợp những mong muốn bị từ chối. Chúng tạo ra khoảng trống trong lòng ta. Khi bước ra khỏi môi trường gia đình và công ty, vào môi trường đầu tư, chúng ta sẽ muốn làm những gì mình muốn nhưng rồi bạn sẽ nhận ra rằng môi trường đầu tư là một môi trường còn khắc nghiệt hơn nơi bạn không những phải tuân thủ kỷ luật mà còn phải tự chịu trách nhiệm cho những quyết định của mình.
Trước đây các vấn đề bạn gây ra thì bố mẹ hoặc công ty chịu hậu quả; còn giờ người chịu hậu quả là bạn. Đứng trước một cơ hội, bạn phải quyết định mình nên tận dụng nó như thế nào và phải tự chịu trách nhiệm cuối cùng, tiền của bạn sẽ mất đi nếu bạn sai. Thường ban đầu bạn sẽ có xu hướng né tránh trách nhiệm cứ như thể tiền là của ngân hàng mà không phải của bạn. Với ý nghĩ đó bạn sẽ ra các quyết định thiếu suy xét và chẳng có nguyên tắc nào cả.
Chúng ta sẽ có các hành động lặp đi lặp lại theo một lối mòn, chuỗi hành động đó thường mang lại kết quả không nhất quán; một vài lần thắng ngẫu nhiên tiếp tục nuôi dưỡng chuỗi hành động đó, bạn không nhận thức được và dù nhận thức được bạn cũng lại hành động như cũ mỗi khi sự kiện kích hoạt chuỗi hành động đó xuất hiện.
Giữa suy nghĩ về việc mình phải tự chịu trách nhiệm và hành động thực tế diễn ra là một khoảng cách không dễ xóa.
6. Sự nhất quán
Một NĐT thành công chắc chắn phải có một con đường độc đáo và nhất quán. Họ không sợ hãi mà quan sát sự sợ hãi, họ không tham lam mà quan sát sự tham lam của người khác.
Thị trường là một môi trường xã hội thu nhỏ bao gồm những cá nhân có thể hành động theo cảm xúc mà không bị giới hạn. Ở ngoài xã hội thật, cho dù sợ hãi hay tham lam chúng ta cũng phải kìm hãm lại trong một khuôn khổ nào đó vì chúng ta bị “định danh”, người ta biết chúng ta là ai. Trong đầu tư, chẳng ai biết bạn là ai vì vậy bạn có thể tự do hành động theo cảm xúc.
Trong môi trường thật bạn có thể tác động vào người khác, gây ảnh hưởng tới người khác để đạt mục tiêu của bạn. Ở trên thị trường bạn chẳng thể tác động vào ai trừ khi bạn là người giao dịch khối lượng lớn. Không thể tác động ngoại cảnh nhưng lại thoải mái bên trong, điều này làm bạn rất khó nhất quán.
Nhà đầu tư thành công loại bỏ sự sợ hãi và tham lam, họ không mắc phải lỗi do chúng gây ra. Họ hành động một cách nhất quán theo cách mà họ vẫn thường làm bất chấp tâm lý. Khi liên tục thắng sự hưng phấn sẽ xuất hiện, khi liên tục thua sự sợ hãi sẽ xuất hiện. Cả hai trạng thái tâm lý này đều không tốt, một nuôi dưỡng sự bất cẩn dẫn tới thất bại lấy đi toàn bộ thành quả, một nó ngăn cản bạn tận dụng những cơ hội tốt.
Một nhà phân tích cơ bản và phân tích kỹ thuật giỏi nhưng thiếu khả năng kiểm soát tâm lý (vui buồn theo thị trường) và một nhà quản lý tâm lý tốt và phân tích kỹ thuật ở mức trung bình; ai là người sẽ có khả năng thành công cao hơn? Chắc là người thứ hai, phân tích kỹ thuật nó không hàn lầm, quá dễ học và áp dụng; khó khăn nằm ở quản lý cảm xúc. Chúng ta nên dành nhiều thời gian cho việc nâng cấp khả năng quản trị cảm xúc bản thân hơn là mất quá nhiều thời gian cho phân tích cơ bản hay kỹ thuật.
Khi đọc các bài viết phân tích kỹ thuật về MACD, Ichimoku, các đường MA, mô hình ba lần đẩy sóng Elliott,…bạn sẽ thấy thực sự cực kỳ dễ hiểu, dễ học, dễ áp dụng nhưng từ hiểu tới áp dụng còn một rào cản là cảm xúc. Quản trị cảm xúc người ta nói rât nhiều nhưng ít người thực sự cố gắng nâng cấp nó. Ai chẳng thích sống theo bản năng, hành động theo cảm xúc; lúc vui thì cười lúc buồn thì khóc.
Điều này cũng lý giải tại sao hai nđt có thể là bạn thân của nhau nhưng không thể phím hàng cho nhau. Chọn cp rồi mua rất dễ; khó ở đây là mỗi nđt có năng lực quản trị cảm xúc khác nhau vì vậy cùng một cp nhưng kết quả nhận được sẽ khác nhau.
Trên thị trường có hàng triệu nhà đầu tư và đâu là lợi thế của bạn. Nếu tất cả đều có công cụ như nhau, kỹ năng phân tích gần như nhau thì đâu là yếu tố quyết định người này được tiền và người kia thì không? Đó chắc chắn là yếu tố thái độ, thái độ của bạn sẽ quyết định bạn thắng hay thua.
Tháng 11 này tôi sẽ tham dự cự ly 160km Cao Bằng với độ cao hơn 5600m; so với giải VMM có độ cao 8600m mà tôi đã tham dự năm ngoái chắc sẽ dễ hơn. Nếu chỉ ngồi nghĩ tự tôi cũng thấy sợ, hai đêm lọ mọ trong rừng với một lối mòn bé tí, một bên có thể núi và một bên là vực với bóng đêm tuyệt đối, trời sẽ rât lạnh, chỉ có ánh đèn đeo đầu soi phía trước. Nhưng tôi biết chắc là khi đã ở trên đường chạy thì sẽ khác những gì tôi ngồi tưởng tượng. Tôi đơn giản là chỉ leo và chạy tức là chỉ hành động; không sợ ma, sợ rắn rết hay bất cứ nỗi sợ nào.
Trên đường chạy, đằng sau là bóng đêm, đôi lúc tôi có cảm giác ai đó đang bám theo, nhưng thường nó sẽ nhanh chóng biến mất vì hành động đã cuốn hút tôi; đường chạy không phải là đường nhựa bằng phẳng; nó là đường mòn, phải dành tâm trí vào đó nếu không muốn ngã sấp mặt hay lún vào bùn tới đầu gối. Nếu bạn chưa từng chạy trail, có lẽ một lúc nào đó bạn nên thử, đó là trải nghiệm rất đáng.
Nói chung thì mọi việc khó khăn thường sẽ chỉ khó khăn ở trước lúc bắt đầu. Khi đã bắt đầu, các hành động sẽ cuốn hút ta, đẩy ta về phía trước;. Khi đã hoàn thành ta sẽ thấy nhẹ nhõm và cảm thấy may mà mình đã dũng cảm bắt đầu. Nhiều khi nếu thấy đây là việc phải làm thì cứ nhắm mắt vào làm kể cái cảm xúc không muốn bắt đầu, kết quả tự đến. Đầu tư chứng khoán cũng vậy, nếu bạn chỉ cơ bản quan tâm tới hành động và loại bỏ cảm xúc thì việc đầu tư sẽ trở nên rất nhẹ nhàng.
7. Đối diện với ván cược thua
Cho dù có giỏi tới đâu thì cuối cùng rồi ta cũng phải có lần thua. Lần thua này càng lấy đi nhiều tiền thì càng tác động vào tâm lý chúng ta bấy nhiêu. Lúc này sẽ xuất hiện hai dạng tâm lý:
Tâm lý chấp nhận như một lẽ hiển nhiên: Thua giống như chi phí trong đầu tư, bạn không thể mong có doanh thu mà không có chi phí. Thua nhiều không phải do cổ phiếu hay thị trường ma do quyết định sai hoặc quyết định đúng nhưng những thứ cho dù bất hợp lý tới đâu sau n lần thử kiểu gì cũng sẽ có lần xảy ra.
Tâm lý chối bỏ trách nhiệm: Thị trường thật tàn bạo, lái quá phũ, quá đau đớn; quá bất ngờ. Tôi đầu tư vào thị trường để giúp doanh nghiệp có vốn sản xuất kinh doanh nhưng kết quả trả lại là họ phản bội tôi, khiến tôi thua lỗ. Đây là thị trường cờ bạc chỉ dành cho các con bạc, tôi không còn niềm tin vào nó; phải tránh xa nó.
Loại tâm lý thứ hai sẽ nuôi dưỡng sự sợ hãi trong khi tâm lý thứ nhất chỉ coi thất bại lần này là một lẽ hiển nhiên phải xảy ra. Thị trường không quan tâm bạn nghĩ gì, muốn gì; nó trao cho bạn quyền bất cứ lúc nào cũng có thể vào vị thế hoặc thoát ra khỏi vị thế. Nó không có trách nhiệm phải mang lại lợi nhuận cho bạn trong khi quyết định là do bạn. Nếu bạn coi thị trường là kẻ phản bội bạn sẽ không tiếp nhận được thông tin từ nó nữa.
Muốn thắng bạn phải hòa hợp với thị trường, cảm nhận được dòng chảy của nó. Bất cứ lúc nào thị trường cũng vận động và nó có một dòng chảy chính cũng những dòng chạy phụ. Sẽ thật tốt nếu bạn nhận ra dòng chảy chính ở đâu để tận dụng vì đó là nơi sẽ giúp bạn đi xa. Bạn cũng phải cảm nhận chỗ nào là ao tù nước đọng, chỗ đang đợi khơi thông. Tất cả sẽ chỉ có được khi bạn coi thị trường như một người bạn cần chinh phục thay vì một đối thủ cần đánh bại; trước nay có ai đánh bại nổi thị trường đâu; nó luôn có một cách vận động riêng mà mọi người buộc phải chấp nhận.
Khi đang ở vị thế không lỗ những điều này thực dễ hiểu; nhưng chỉ khi cầm một cp mà bạn cho rằng nó đang ở xu hướng tăng thì thực tế diễn ra nó ở xu hướng giảm mới thấy khó khăn thế nào. Ví dụ cho cổ phiếu Contecon CTD:
Chủ nhật 19/10/25; CTD họp đại hội cổ đông với tương lai cực kỳ rộng mở. Tôi nhớ lúc đó nhiều youtuber ca ngợi về doanh thu tiềm năng của CTD cho năm tài chính 2026 sẽ lên tới 30.000 tỷ. Thứ hai mở bát CTD giảm giá xuyên qua MA20, BB1 và chạm BB2; giá đóng cửa chỉ rút lên một tí. Ngày 21/10, cp tăng lấy lại những gì đã mất và đúng như lý thuyết sau pha rũ bỏ là pha tăng chóng mặt.
Theo đúng lý thuyết ta nên mua cp ngày 21 hoặc 22/10 khi lực cầu vào bắt mạnh; giá sau đó liên tục bám biên BB2 trên. Và theo đúng lý thuyết thì CTD cần bám BB2 trên và không vi phạm BB1. Mua tại thời điểm giá chạm BB1 lần đầu cũng là chuẩn lý thuyết cho cơ hội mua thứ hai. Bạn tin chắc rằng các lần kế tiếp mỗi khi chạm BB1 thì giá sẽ lại bật lên. Ở lần chạm BB1 lần 2 đáng nhẽ cp bật lên thì nó lại xuyên thủng. Lại theo đúng lý thuyết là bạn sẽ phải bán cp ra dừng lỗ hoặc chốt lời khi giá xuyên qua BB1; cũng như MACD đã có đấu hiệu tạo đỉnh.
Nếu mua ở giá 101.000 khi chạm BB1 chúng ta đã lỗ 6%. Khi giá ở BB1 ta kỳ vọng rằng giá sẽ bật lên. Nhưng nó không bật lên, ta vẫn giữ với kỳ vọng rằng khi giá chạm MA20 thì sẽ bật trở lại. Nhưng giá lại xuyên qua MA20 chạm BB1, ta lại kỳ vọng khi giá chạm BB1 sẽ bật lên. Khi nó bật lên chạm MA20 ta lại kỳ vọng nó bật lên nhưng thực tế nó lại giảm.
Bạn thấy đấy, chuỗi sự kiện liên tục khiến ta liên tục kỳ vọng rằng giá sẽ quay đầu tăng trở lại và ta sẽ hết lỗ. Nếu ta bán bây giờ ta sẽ lỗ thực sự, nhưng nếu còn giữ thì biết đâu cp sẽ tăng trở lại. Các cảnh báo của MACD rất rõ ràng là bạn phải bán; khi MACD tạo đỉnh, khi MACD xuyên qua tín hiệu, và giờ MACD sắp xuyên qua trục 0, nó có nghĩa là MA12 sẽ cắt qua MA26.
Bạn thấy đấy, cảm xúc làm phản ta; nếu ta thực hiện đúng theo tín hiệu kỹ thuật thì đã không lỗ nhưng vì sợ mất tiền, hy vọng cp tăng trở lại,….đã khiến ta không quyết liệt bán ra. Thực tế diễn ra luôn rất khốc liệt; khi ta bị cảm xúc dẫn dắt thì ta sẽ sẽ hành động vô nguyên tắc.
Tôi không mua CTD vì tôi thấy rằng cứ khi cp nào được các broker ca ngợi là đúng là nó sẽ tăng nhưng chỉ tăng được 2 phiên là cùng; nếu mua tới lúc hàng về thường đã lỗ; hoặc lãi mà không bán để tới ngày kế tiếp phải lỗ. Tôi cũng ghét CTD ở cái năm tài chính lởm khởm chẳng giống ai của nó.
Vấn đề giống như một que kem, nếu bạn không liếm nó nhanh thì nó sẽ chảy toe toét ra. Không những bạn không ăn được mà còn tạo ra thêm các vấn đề khác.
8. Dao động tâm lý
Sáng nay 24/11 mở mắt ra đã đọc được tin về việc HN sẽ bỏ phiếu HĐND vào ngày 28 và 29/11/25 về thông qua hỗ trợ đối với việc cấm xe máy không xanh vào vành đai 1 từ 1/7/26, tới 2028 là vành đại 2 và tới 2030 là vành đai 3. Mỗi người đọc tin này sẽ có những cảm xúc khác nhau vì ngay từ khi có tin này đã có hai phe phản đối và đồng thuận.
Phản đối hay đồng thuận xuất phát từ mức độ ảnh hưởng tới mỗi người và gia đình họ. Mức độ ảnh hưởng càng lớn thì họ sẽ càng cực đoan về hai phía đồng ý và không đồng ý, cũng như đưa về hai trạng thái cảm xúc Tích cực hoặc tiêu cực cũng như vui vẻ và lo lắng. Về cơ bản cho dù phản đối hay đồng thuận thì chắc chắn lần này mọi thứ sẽ diễn ra đúng kế hoạch; khó có thể thay đổi. Việc mỗi người là làm sao để thích nghi thôi.
Chúng ta, mỗi người đều sống trong một môi trường tự nhiên, tập thể nào đó vì vậy luôn bị tác động từ ngoại cảnh. Mỗi người sẽ có những phản ứng khác nhau tùy thuộc hiện trạng của họ. Các cảm xúc của chúng ta cũng vì vậy mà luôn dao động giữa hai thái cực giống như một quả lắc.
Cân bằng quả lắc là điểm thấp nhất 0, nhưng thực tế khi một quả lắc đang dao động nó sẽ thường xuyên ở hai phía, chỉ rất ít lần nó ở điểm cân bằng. Khi nó qua điểm cân bằng dao động về một phía thì khi nó dao động càng xa nó càng tích tụ nhiều năng lượng để kéo nó về trở lại điểm cân bằng. Khi tới điểm cân bằng nó vẫn thừa năng lượng vì vậy tiếp tục đi về phía bên kia. Chỉ cần được cấp một chút năng lượng tại điểm cân bằng vừa đủ bù đắp cho năng lượng mất đi, quả lắc sẽ dao động mãi mãi.
Là một nhà đầu tư bạn cần phải “Quan sát” được tâm lý của mình cũng như tâm lý của môi trường bạn đang ở trong đó. Những gì diễn ra hiện nay sẽ mang lại tâm lý gì cho đám đông? Tích cực hay tiêu cực, lạc quan hay bi quan, thiếu tin tưởng vào tương lai hay lo lắng về tương lai. Khi họ có những tâm lý đó thì họ sẽ hành động như thế nào? Bạn có thể hòa vào đám đông nhưng động cơ không phải là vì cảm xúc của bạn giống họ mà bạn ý thức được rõ ràng điều gì sẽ diễn ra.
Nhà đầu tư lý trí sẽ cần cân bằng được cảm xúc, họ phải luôn ở điểm O nhưng việc này là vô cùng khó khăn.
- Chúng ta là con người và ai cũng bị cảm xúc chi phối dù ít hay nhiều.
- Là con người tại một thời điểm chúng ta có thiên hướng về một phía mà không phải cân bằng cả hai; khi tham lam chúng ta không sợ hãi, khi tích cực chúng ta không tiêu cực, khi vui vẻ chúng ta không lo âu. Ở một thái cực của cảm xúc, con người có xu hướng củng cổ cảm xúc đó; họ bóp méo các sự kiện để khiến nó phù hợp với trạng thái của họ. Hoặc họ loại bỏ các sự kiện mà sự kiện đó đi ngược lại với trạng thái cảm xúc của họ.
- Điểm O mong muốn đạt được nhưng đây cũng là điểm mà các lực tác động vào mạnh nhất
- Dao động của cảm xúc thường lệch pha với hành động đáng ra phải làm. Khi cần bán thì ta lại mua, khi cần mua thì ta lại bán.
Bạn có thể nhìn thấy sự lệch pha giữa hành động phải làm và hành động sinh ra từ cảm xúc khi tự mình chiêm nghiệm lại quá khứ. Chúng ta thường mất lý trí khi quá tức giận và thường sau đó cảm thấy hối tiếc. Chúng ta thường hành động chủ quan khi quá lạc quan. Một nhà đầu tư lý trí sẽ phải đấu tranh giữa hai trạng thái cảm xúc; họ ghi nhận nó, kiểm soát nó và không hành động theo cảm xúc. Túm lại họ phải đủ vô cảm.
Một người giàu cảm xúc thậm chí có thể dễ dàng khóc khi đọc một tin tức có thể là một người dễ đồng cảm, dễ tạo thiện cảm và có thể thành công trong các công việc có liên quan. Nhưng trong đầu tư đó lại là nhược điểm của anh ta, một người giàu cảm xúc rõ ràng khó luyện tập để trở nên vô cảm hơn một người vốn dĩ đã gần như vô cảm. Một người được đào tạo trong ngành kỹ thuật sẽ có xu hướng nhìn mọi thứ dưới góc độ kỹ thuật vì vậy anh ta có thể dễ thành công hơn trong lĩnh vực đầu tư. Và có vẻ như lĩnh vực nào cũng thế, một quản lý thường sẽ xuất thân từ ngành kỹ thuật hơn là ngành xã hội. Dù sao học loại bỏ cảm xúc ra khỏi quyết định khó khăn hơn nhiều so với việc hiểu thế nào là Chi phí cơ hội hay các khái niệm khác của kinh tế học, quản trị kinh doanh,…
Bản chất mỗi thông tin luôn có thể nhìn nhận ở hai mặt, tích cực và tiêu cực:
- Ngân hàng trung ương Mỹ FED không tăng lãi suất trong kỳ họp tới, đồng đô la sẽ mạnh lên, tỷ giá VNĐ tăng, ngân hàng nhà nước phải tăng lãi suất, tiền bị hút ra khỏi các kênh rủi ro như chứng khoán và bất động sản, chứng khoán và giá nhà sẽ giảm trong tương lai. -> Nên bán ra
- Ngân hàng nhà nước tăng lãi suất khiiến có nghĩa là thông tin xấu sắp ra vì vậy nên tham lam khi mọi người sợ hãi -> nên mua vào
- Tỷ giá tăng khiến kích thích xuất khẩu và hạn chế nhập khẩu -> Ngành sản xuất trong nước được hưởng lợi, các công ty xuất khẩu được hưởng lợi -> Lợi nhuận doanh nghiệp gia tăng -> Nên mua vào
- Lãi suất tăng sẽ có lợi cho các doanh nghiệp có lượng tiền mặt cao -> Nên mua vào.
- FED không giảm lãi suất kỳ này có nghĩa là khả năng kỳ sau sẽ tăng lãi suất gia tăng vì vậy cp có thể sẽ giảm chút nhưng sẽ tăng ở dài hạn -> Nên mua vào
- Nền kinh tế đang khó đoán định vì vậy nên giữ tỷ trọng tiền mặt cao. Lạm phát đang gia tăng vì vậy nên giữ tài sản thay vì giữ tiền.
Dữ liệu là khách quan nhưng cách diễn giải khác nhau có thể đẩy tâm lý về bất cứ thái cực nào cũng được. Khi đám đông đang thiên về một thái cực cảm xúc nào đó thì các phân tích sẽ củng cố cho thái cực đó tiếp tục phát triển; những thứ không ủng hộ sẽ bị bỏ quên loại ra không ai để ý tới. Có nghĩa là khi tinh thần đã tích cực thì cái gì cũng tốt, xấu cũng thành tốt. Nhưng khi tinh thần đã tiêu cực thì cái xấu bị bỏ quên bắt đầu được lôi ra và không còn ai quan tâm tới cái tốt nữa.