Các nước Châu Âu bắt đầu phát triển mạnh mẽ từ cách mạng công nghiệp lần thứ nhât từ cuối thế kỷ XVIII. Họ đã có một quá trình tích lũy tư bản lâu dài thể hiện ở cơ sở vật chất của họ đã hoàn chỉnh từ rât lâu như tàu điện ngầm, đường cao tốc,…Trong khi đó các nước châu á hầu hết bắt đầu lại từ đầu sau chiến tranh thế giới thứ hai 1939-1945.
Việt Nam chúng ta tới năm 1989 mới thực sự chấm dứt xung đột với TQ. Mặc dù không bùng nổ như năm 1979 nhưng cuộc đối đầu âm ỷ giống như hai võ sĩ luôn ở thế phòng thủ sẵn sàng chiến đấu; không đổ nhiều máu nhưng lúc nào cũng phải tập trung vào đó để tránh bị đánh bất ngờ.
VN chúng ta cũng đã cố gắng đi theo con đường mà các nước châu á thành công khác như Nhật bản, hàn quốc, singapore đã đi. Cụ thể các nước châu á hầu hết đều phát triển theo 4 giai đoạn sau:
4 Giai đoạn phát triển của các nước châu á
Giai đoạn 1: Phát triển nông nghiệp
Tận dụng đất đai và con người sẵn có để gia tăng trồng trọt chăn nuôi. Trồng trọt, chăn nuôi không đòi hỏi quá nhiều vốn, công nghệ cũng như những công việc này vốn dĩ đã là bản năng truyền qua bao đời. Nhà nước xây dựng bộ máy khuyến nông xác định nuôi con gì trồng cây gì, nuôi trồng như thế nào,…. Nông nghiệp thủ công cần người; chỉ cần có sức khỏe và chăm chỉ là đủ sống.
Nông sản ban đầu đủ ăn sau đó có dư thừa và hình thành nên thị trường trao đổi nông sản. Người dân từ thiếu ăn bắt đầu có tích lũy của cải. Của cải này họ gửi vào ngân hàng tiết kiệm và mua vàng vì cũng không có nhiều lựa chọn khác. Chính phủ bắt đầu có tích lũy từ thuế của người dân.
Sau khi dành độc lập, các nước Châu á như Nhật bản, Trung Quốc, Việt Nam đều thực hiện chính sách cải cách ruộng đất phân chia lại ruộng đất. Ruộng đất trước đó tập trung ở giai cấp địa chủ thì nay được phân nhỏ ra và chia theo đầu người dân. Mặc dù nó mang lại nhiều sự bất mãn nhưng ích lợi lâu dài là khi người dân được tử chủ ruộng đất do chính họ sở hữu thì họ sẽ có động lực hơn và nhờ vậy sản lượng làm ra sẽ nhiều hơn.
Ở VN thực sự sản lượng chỉ tăng vọt khi bắt đầu có khoán 10 từ 1988; còn trước đó nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, hợp tác xã sản lượng làm ra không đủ ăn. Nếu tính từ ngày độc lập hoàn toàn 1975 thì chúng ta đã mất 13 năm trong khi trung quốc thực hiện cải cách mở cửa từ năm 1978. Vì vậy giai đoạn 1 của chúng ta hoàn thành chậm hơn vì vậy cũng để mất nhiều cơ hội hơn.
Tôi nhớ chỉ vài năm trước thôi khi dịch covid lan rộng, lúc này nông nghiệp được ca ngợi như là nền tảng cho sự bền vững vì khi các nước đóng cửa thì khả năng tự làm ra đồ ăn uống là cực kỳ quan trọng. Nhưng ta đều hiểu nông nghiệp phụ thuộc rất lớn vào thời tiết nên nó thực sự không bền vững. Chỉ mới đây thôi siêu bão Melissa đổ vào Jamaica đã tàn phá các trang trại chăn nuôi khiến đất nước phải đối mặt với cảnh thiếu lương thực. Việt Nam chúng ta cũng đang đối mặt liên tiếp các cơn bão và đặc sản năm nay đó là lũ lụt.
Giai đoạn 2: Xây dựng các tập đoàn mũi nhọn
Chính phủ hình thành các tập đoàn lớn. Đầu tiên là các tập đoàn phục vụ cho chính sự phát triển nông nghiệp như máy công nghiệp, sản xuất và phân phối điện, phân bón hóa chất, xây dựng, cầu đường… Chính phủ dùng vốn tích lũy được và dùng vốn mà người dân để trong hệ thống ngân hàng để thành lập và mở rộng.
Khi đất nước có thể tự chủ máy móc, phân bón, điện, nước thì quy mô năng suất sản xuất chăn nuôi tăng lên giúp có lợi thế cạnh tranh với các nước xuất khẩu nông nghiệp khác. Nhà nước bắt đầu gia tăng được lượng ngoại tệ. Tiền người dân làm ra vẫn gửi trong hệ thống ngân hàng là chính. Nhà nước lại dùng tiền đó để cung cấp cho các tập đoàn.
Ở VN các tập đoàn nhà nước lớn hình thành rải rác từ trước và sau 1990. Từ 1990 khi luật DN đầu tiên ra đời mới bắt đầu chính thức có doanh nghiệp tư nhân. Các tập đoàn doanh nghiệp lớn nhà nước cho tới tận 2025 vẫn còn có những bài báo như tìm giải pháp để doanh nghiệp lớn nhà nước đóng vai trò mở đường, thúc đẩy kinh tế nước nhà. Các tập đoàn tư nhân lớn hiện nay có thể đếm trên đầu ngón tay.
Bố mẹ của lứa 7x, 8x chỉ có hai lựa chọn; hoặc làm tự do hoặc làm cho một cty nhà nước nào đó. Các tổng công ty không phải cạnh tranh với ai nên cũng mất đi động lực phát triển. Để tạo động lực chúng ta có một giai đoạn nghe nói tới cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; mong muốn có thêm các cổ đông tư nhân trong nước và nước ngoài. Hiện nay trên sàn chứng khoán có nhiều doanh nghiệp nhà nước như HUT, VCG, GAS, PVS, PVD, PLX,…
Giai đoạn 3: Mở cửa liên doanh liên kết
Chính phủ mời chào các doanh nghiệp lớn vào với mong muốn kích thích công nghiệp trong nước. Các doanh nghiệp xây dựng hình thành giai đoạn 2 sẽ đóng vai trò liên danh, liên kết để học hỏi công nghệ. Các doanh nghiệp nhỏ khác sẽ đóng vai trò sản xuất phụ trợ. Ta có thể tưởng tượng ra viễn cảnh kết thúc giai đoạn 3 này thì đất nước tự chủ được công nghệ mà không phụ thuộc vào các doanh nghiệp nước ngoài nữa.
Việc phát triển các ngành phụ trợ cũng sẽ giúp giữ lại được nhiều ngoại tệ hơn ở trong đât nước. Hãy tưởng tượng một cái xe máy do Honda sản xuất; nếu nó nhập khẩu 100% nguyên liệu sau đó đó hầu hết tiêu thụ trong nước, rồi họ chuyển lợi nhuận về nước thì chúng ta chỉ được lợi ở chỗ công nhân có việc làm còn thiệt là bị mất đi ngoại tệ (tất nhiên vẫn tốt hơn là nhập khẩu 100% xe honda).
Kết thúc giai đoạn này lý tưởng nhất là đất nước có các doanh nghiệp công nghiệp lớn có khả năng sản xuất ra hàng hóa công nghiệp xuất khẩu cạnh tranh được với các quốc gia khác (Nhật bản, Hàn quốc rât thành công ở bước này).
Thực tế hiện nay là các tập đoàn lớn đều cần sự hậu thuẫn rất lớn của chính phủ mới có thể tồn tại. Chúng ta không thành công ở bước này và đang cố gắng đi tắt đón đầu. Thay vì đi theo trình tự thì chọn luôn cái đang là xu hướng sắp tới để đầu tư vào. Ví dụ như Vin rất nhanh nhạy khi đánh hơi xu thế tất yếu của xe điện đã nhanh chóng dừng sx xe xằng và chuyển hoàn toàn sang xe điện mặc dù chỉ vừa mới setup được xe xăng.
Trend hiện nay là Đổi mới sáng tạo vì đó là cách để đi tắt đón đầu nhanh nhất. Nếu đi theo trình tự thì sẽ liên tiếp vấp phải các bằng sáng chế và khi tới được nơi có khi họ đã ở đâu đó rất xa rồi. Đổi mới sáng tạo có nghĩa là nghĩ và làm ra cái hoàn toàn mới; cái có thể thay thế cái cũ.
Đi tắt đón đầu cái này không phải là ý tưởng mới; từ những năm 2000 chúng ta đã muốn đi tắt đón đầu rồi nhưng khi chưa kịp đón đầu tại A thì người ta đã tới B; và khi ta đón đầu tại B thì người ta đã tới C rồi. Ưu điểm của chúng ta là chủ trương vĩ mô thì nhanh nhưng thực thi không theo kịp. Tôi cứ mường tượng như một người muốn hoàn thành cự ly 100miles nhưng không muốn bắt đầu luyện tập cơ bản mà luôn tìm cách nào đó bằng một cách khác không phải luyện tập mất thời gian mà vẫn có thể hoàn thành 100miles. Nếu anh ta ngay từ đầu đã bắt đầu từ cơ bản giống như mọi người khác thì có khi giờ này anh đã hoàn thành rồi nhưng vì anh ta chỉ dành thời gian để tìm cách đi nhanh thành ra bao năm vẫn dậm chân tại chỗ.
Giai đoạn 4: Phát triển thị trường tài chính.
Chính phủ hút dòng vốn nước ngoài theo hình thức đầu tư gián tiếp; có nghĩa là rót vốn vào thị trường chứng khoán. Các doanh nghiệp trong nước có thể mở rộng kinh doanh bằng cách chào bán cổ phiếu tăng vốn. Các dịch vụ tài chính phát triển; người dân thay vì gửi tiền vào ngân hàng thì mua cổ phiếu, trái phiếu.
Chúng ta thực sự đang ở giai đoạn này. Chính phủ đang thành lập các trung tâm tài chính lớn như Đà Nẵng, TP Hồ Chí Minh. Cởi mở thành lập giao dịch tiền số trong khi trước đây còn ngăn cấm. Mặc dù tư duy của chúng ta vẫn là lập ra để quản nhưng dù sao thế cũng là tốt hơn rất nhiều so với sự bảo thủ với cái cũ.
Ở VN có một đặc điểm là chính phủ dùng công cụ ngân hàng để điều tiết hướng dòng vốn vào một ngành nào đó trong mỗi giai đoạn tùy thuộc vào mục tiêu của chính phủ. Chính phủ sẽ giảm lãi suất cho vay ở những ngành mà họ muốn phát triển ví dụ như hiện nay là đầu tư vào sản xuất kinh doanh. Khi muốn hạn chế dòng tiền vào đâu thì CP sẽ tạo ra các rào cản ví dụ như hạn chế tín dụng vào bất động sản thì không cho vay khi dùng tiền đó làm tiền đặt cọc, tăng lãi suất nếu đó là mua căn nhà thứ hai,….nói chung có thể nghĩ ra vô vàn cách để thúc đẩy hay hạn chế tín dụng.
Vì vậy các nđt sẽ rất chú ý dự đoán các xu hướng thông qua các phát biểu định hướng. Thị trường sẽ phản ứng rất nhanh, thậm chí trước cả khi chính sách đó được chính thức ban hành. Các chỉ số GDP, CPI,…cơ bản thì cũng chỉ để biết thôi còn thực tế phải là dự đoán xem dòng tiền sắp tới sẽ đi về đâu. Dự đoán tháng tới thì khó nhưng dự đoán theo đơn vị năm thực sự rất dễ. Nên đầu tư chứng khoán ở VN đánh ngắn dễ chết, đánh dài không khó thắng.
Chúng ta không cần phải quá giỏi để có thể nhìn ra những gì sẽ xảy ra trong tương lai; chẳng qua chúng ta dành quá nhiều thời gian cho những thứ trước mắt.