Khi đầu tư vào TTCK dần dần chúng ta sẽ nhận ra có một khoảng cách giữa Khả năng sẵn có và số tiền thực tế kiếm được. Trên thị trường đầy rẫy cơ hội; ta nhìn các dòng tiền luân chuyển giữa nhóm ngành này với nhóm ngành khác, giữa cp này với cp khác. Ta nhìn chúng như đàn cá đang bơi lội; tay thì cầm vợt phân vân việc nên bắt con nào.
Có những lúc ta nhìn rõ cơ hội và nhẩm trong đầu mình sẽ mua cp này ở giá X và bán nó ở giá X+n. Nhưng rồi ta không làm gì cả để rồi nhìn thấy nó thực sự đã tăng lên X+n. Chúng ta cảm thấy một nỗi đau cứ như thể vừa đánh mất số tiền đó.
Có lúc ta nhìn thấy cơ hội, rất nhiều cơ hội và muốn thực hiện lệnh mua ngay lập tức. Nhưng ta nhận ra rằng mình chẳng còn đồng tiền mặt nào; tất cả đều là cp. Ta nhìn cơ hội vuột qua và hận mình đã không có nhiều vốn hơn.
Chắc chắn trên thị trường có rất nhiều NĐT không ồn ào; họ lặng lẽ kiếm tiền và dường như họ nắm bắt được bí kíp nào đó để việc kiếm tiền trở nên bền vững và ổn định theo năm thắng bất chấp thị trường lên xuống. Đa số còn lại thì khổ sở với thua lỗ kéo dài hoặc kiếm lợi nhuận thiếu ổn định. Đâu là sự khác biệt giữa một nđt thành công và một nđt thất bại? Tất cả đều được tiếp cận không giới hạn các lý thuyết phân tích kỹ thuật, phân tích cơ bản nhưng tại sao những người cực kỳ giỏi kiếm tiền ngoài kia khi bước vào thị trường chứng khoán có khi lại là người dễ thua nhiều nhất. Đó là sự khác biệt trong tư duy.
Khi cùng đứng trước một sự việc, hiện tượng mỗi chúng ta có những suy nghĩ khác nhau; những suy nghĩ này là giống nhau khi hoàn cảnh đối diện giống nhau. Suy nghĩ dẫn tới hành vi, hành vi khác nhau kết quả khác nhau. Sự khác biệt giữa nđt thành công và nđt thất bại.
Khi bước chân vào TTCK, những suy nghĩ cần có thường rất khác so với những thứ chúng ta gặp trong cuộc sống. Vì vậy một kỹ sư, bác sỹ hay giám đốc doanh nghiệp được công nhận rất giỏi ngoài kia không có nghĩa là có thể đầu tư thành công.
1. Suy nghĩ về chấp nhận rủi ro
Chúng ta trước khi bước vào thị trường này thông qua truyền thông, bạn bè, trải nghiệm quá khứ đều hiểu rằng đây là thị trường cực kỳ rủi ro; ta chấp nhận điều đó vì rủi ro nhiều thì kết quả cũng nhiều. Khi thực hiện một giao dịch, ta cũng hiểu rằng mọi khả năng đều có thể xảy ra cho dù nó có xác suất thấp vì vậy ta cũng tự nhủ trong đầu chấp nhận thua lỗ nếu mọi thứ không được như ý.
Nhưng thực sự có một khoảng cách giữa ý nghĩ ban đầu và điều thực sự ta cảm nhận khi việc mất tiền xảy ra. Một nđt thành công họ sẽ chấp nhận; khép lại deal đó và tiếp tục đi tìm deal mới. NĐT thất bại thì đau khổ, tổn thương tới cả vạn năm; loanh quanh với khoản lỗ đó mà không cắt (trong khi nđt thành công đã cắt không cảm xúc). Nó giống như việc khi nhìn thấy đàn cá, vợt không được con cá mục tiêu thì dành thời gian còn lại để đau khổ tiếc nuối thay vì nâng vợt lên và thử bắt con cá khác.
Điều gì khiến ta không thể thoát ra một khoản lỗ ngay khi lúc còn nhỏ thay vì đợi nó phình to tới mức không chịu được?
Điều gì khiến ta mua một cp quá sớm? Hay đã không thực hiện giao dịch khi nó có tín hiệu cực tốt rằng đây sẽ là một deal thành công?
Điều gì khiến ta bán một cp khi nó mới chỉ lãi một chút thay vì đợi nó lãi lớn?
Thừa nhận rằng mình đã sai và mất tiền là điều thực sự khó khăn vì vậy việc thực sự chấp nhận rủi ro là bước đầu tiên ta cần phải học. Ta phải trả lời rằng điều gì đang khiến ta không thể thực hiện việc dừng lỗ với vẻ mặt lạnh lùng và không cảm xúc giống như nđt thành công? Một nđt thành công nuôi dưỡng sự tự tin; một nđt thất bại nuôi dưỡng sự sợ hãi. Đây là hoàn toàn từ chính chúng ta; thị trường vốn khách quan; bao năm vẫn vậy. Hầu hết các lỗi giao dịch đều xuất phát từ cách chúng ta đối diện với sai lầm, bỏ lỡ cơ hội và chốt lợi nhuận sớm.
Khi thua lỗ, phản ứng đầu tiên của chúng ta cố gắng tìm lý do hợp lý cho sự thua lỗ. Chúng ta lao vào tìm hiểu doanh nghiệp, tìm hiểu các công cụ phân tích. Tất nhiên có một nền tảng hiểu biết là tốt nhưng ta sẽ nhận ra rằng kiến thức bên ngoài kia là một hố sâu không đáy; việc thua lỗ vẫn cứ tiếp diễn. Thực ra cái chúng ta cần lúc này là tìm hiểu về bản thân mình; xác định các lỗi về mặt cảm xúc; vì điều đó ta mới kiểm soát được. Thị trường được vận hành bởi vô vàn các biến số trong đó có cả biến số là các nđt với những cảm xúc rất khác nhau. Ngay cả chính bản thân mình chúng ta còn không hiểu được thì làm sao chúng ta có thể hiểu được tập hợp những nđt khác trên thị trường?
2. Sự tự do thường mang lại sự kém hiệu quả
Khi đi làm ở công ty bạn cần tuân thủ nội quy công ty, các quy trình làm việc, tuân theo lệnh cấp trên. Bạn không thể làm bất cứ cái gì mình muốn mà phải kìm nén thứ mình muốn làm để tuân thủ đúng những gì tổ chức yêu cầu. Nếu không tuân theo bạn sẽ bị tổ chức đó loại ra; đó là nỗi sợ buộc bạn phải tuân theo.
Khi về nhà thì mỗi gia đình có những ràng buộc riêng. Làm cha mẹ thì phải chăm con cái; làm con cái thì phải nghe lời cha mẹ. Nếu độc thân bạn có thể ăn bất cứ cái gì mình muốn khi tới bữa nhưng khi có gia đình bạn sẽ phải nấu một bữa ăn đủ món cho mọi người trong gia đình mặc dù rất thích ăn đơn giản.
Khi đang làm trong công ty chuyển sang làm tự do; bạn sẽ thấy đa phần hiệu quả làm việc của mình sẽ giảm xuống. Giờ giấc làm việc sẽ rất lung tung; không phân định rõ ràng như trước đây. Khi đi học xa gia đình không ai trói buộc, bạn sẽ ăn uống ngủ nghỉ lung tung hơn; thường sức khỏe sẽ giảm sút so với khi còn bị ràng buộc trong gia đình.
Tổng thể những quy định của tổ chức hay gia đình giúp chúng ta trở nên hiệu quả hơn. Tổ chức bắt ta phải làm theo cái này cái kia một cách kỷ luật bất chấp ta muốn hay không. Bạn phải đến chỗ làm lúc 8h00 mà không phải là 10h00; bạn phải hoàn thành việc này vào chiều ngày mai mà không phải là chiều ngày kia; bạn phải may cái áo này theo đúng mẫu này mà không phải mẫu nào khác dễ hơn; ngày mai bạn phải đi công tác 10 ngày cho dù không muốn. Khi không tuân theo bạn bị trừ lương, ăn mắng, thậm chí là đuổi việc. Bạn có thể biết rằng việc đó phải làm nhưng vẫn làm nó trong sự bực bội, mệt mỏi.
Đang từ những sự ràng buộc đó, bạn bước chân vào TTCK. Mọi thứ thật thoải mái; bạn có thể nghiên cứu, giao dịch bất cứ lúc nào, bất cứ nơi đâu. Không có bất cứ ràng buộc nào; không ai bắt bạn mua, bán hay giữ; mọi thứ tùy bạn. Chính sự “Tự do” này sẽ khiến bạn không kiếm được mà còn mất tiền. Bạn có thể gia nhập vào hội nhóm nào đó; thậm chí mất tiền để được hướng dẫn lệnh mua/bán nhưng bạn sẽ nhận ra lâu dài bạn vẫn mất tiền như thường.
Vậy mấu chốt ở đây là chúng ta thường trở thành một con người khác kém hiệu quả, xấu xa hơn khi chúng ta có thể làm bất cứ những gì mình muốn mà không bị ai kiểm soát. Những điều này gây hại cho chính chúng ta trong dài hạn. Cũng tương tự như khi đầu tư trên TTCK, chúng ta dễ dàng để mất tiền, rất nhiều tiền.
Lúc đó chúng ta dễ bị cảm xúc dẫn dắt mà không phải lý trí. Một người đang trong môi trường rất nhiều quy định khi bước ra môi trường tự do thường dễ sa ngã hơn. Giai đoạn covid và hậu covid có trào lưu làm việc từ xa tại nhà cứ tưởng đó là xu thế của tương lai. Gần đây ta không còn nghe nhiều tới việc này nữa vì tự chúng ta thấy là sau 2 tháng làm việc từ xa có vẻ hiệu quả hơn nhờ tiết kiệm thời gian đi lại thì năng suất sẽ kèm dần đi.
Đó là lý do tại sao những người rất giỏi trong môi trường công ty khi bước chân vào TTCK thường lại dễ thua lỗ nhất. Vấn đề không phải nằm ở trí thông minh mà nằm ở việc họ trở nên kém hiệu quả khi vào môi trường tự do.
Từ bé tới lớn chúng ta đã bị áp đặt bởi rất nhiều các quy định; đôi khi nó trái ngược hẳn với bản năng của chúng ta. Ví dụ tố chất ta thích làm ca sĩ nhưng bố mẹ làm kỹ sư nên hướng chúng ta tới công việc liên quan tới kỹ thuật. Ta muốn đi xuyên việt trải nghiệm nhưng bố mẹ ta coi đó là nguy hiểm và bắt chúng ta ở nhà. Ta muốn yêu đương, bố mẹ sẽ bảo giờ phải ưu tiên cho học hành xây dựng sự nghiệp. Khi sự áp đặt này bị thảo bỏ, chúng ta có xu hướng muốn làm những thứ mà trước đây bị cấm như một sự phản kháng; kiểu như “giờ ta có thể làm những gì ta muốn” như một sự trả thù cho những tháng ngày tù túng.
Đến đây tự bạn có thể trả lời được chìa khóa giải quyết nằm ở đâu. Vẫn có rất nhiều người tự do nhưng họ lại rất hiệu quả. Họ không ngủ tới 10h sáng, thức khuya tới 12h đêm, bạn nhậu gọi là lên đường,…. Chìa khóa nằm ở khả năng tự quản trị bản thân; hướng bản thân đến sự hiệu quả bất chấp bản năng của con người là thích sự thoải mái, nghỉ ngơi, buông thả.
Ngay cả khi làm trong môi trường tổ chức; nếu khả năng tự kỷ luật của bạn cao; thậm chí còn cao hơn cả quy định của công ty thì bạn sẽ rất thoải mái. Nếu khả năng tự kỷ luật kém hơn thì bạn sẽ phải gò bó vào sự bắt kỷ luật từ bên ngoài, nó tạo ra sự không thoải mái. Ý này rất đơn giản; nếu bạn buộc mình đến công ty lúc 7h30 thì nội quy 8h bạn chẳng quan tâm; nhưng nếu bạn không có con số 7h30 mà chỉ có con số 8h thì cái cảm giác lúc nào cũng như bị ép buộc; kết quả luôn là suýt đến muộn.
3. Thị trường kích thích sự vô kỷ luật
Thị trường chứng khoán là một dòng chảy liên tục không có điểm dừng với những con cá là các cổ phiếu. Bạn nhìn từng đàn cá bơi trong một dòng sông chảy liên tục với sự thèm muốn được bắt chúng. Khi mới bắt đầu bước chân vào TTCK, bạn lập tức nhảy vào dòng sông và lao đến các con cá. Nhưng rồi bạn nhận ra những con cá trông có vẻ lờ đờ mà dễ dàng chui tọt qua kẽ tay.
Các con cá cứ liên tục lượn qua bạn với vẻ ngoài dễ thương. Bạn từ bỏ con cá này và nhắm đến con cá khác để rồi lại nhận lại một bài học tương tự. Mọi con cá đều dễ bắt cho tới khi bạn thực sự bắt tay vào bắt nó :))
Trên TTCK cũng có những người khác như bạn. Họ khoe các thành tích bắt cá khủng làm bạn sốt ruột; kích thích bạn tiếp tục lao đi săn bắn các các con cá. Trên facebook, ticktok, youtube,.. liên tục những bài viết về việc làm sao bắt được cá; rằng bây giờ là lúc bắt cá tốt nhất; rằng hãy nhắm tới con cá kia đi, tôi có một danh mục đang lãi hàng chục phần trăm. Nó càng làm cho bạn trở nên cực kỳ sốt ruột; cứ như là nếu không đi bắt ngay bây giờ thì các con cá sẽ biến mất, sẽ không có cơ hội lần thứ hai.
Trong môi trường thực, khi muốn bắt cá, ta không điên rồ lao đi bắt cá mà không có công cụ trong tay. Sau một ngày bắt cá bằng tay không ta sẽ tự hiểu là phải tìm một cái cần câu, sau 1 ngày cầm cần câu vẫn không có cá ta sẽ tìm một cái lưới, sau một ngày thả lưới không bắt được cá ta sẽ tìm chỗ thả lưới có dòng chảy của cá. Nhưng trong đầu tư ck thì khác, ta có thể tiếp tục bắt bằng tay không ngày hôm nay mặc dù ngày hôm qua không bắt được cá. Ta tiếp tục theo đuổi con cá A dù rằng ta đã theo đuổi nó cả tháng. Ta không chấp nhận rằng ta đã sai; không chấp nhận là thời gian trước đó đã bỏ ra là lãng phí.
Trong môi trường thực bạn có thể đặt lưới ở một chỗ và dùng các biện pháp để đuổi cá vào lưới. Trong TTCK bạn không thể bắt giá tăng hay giảm được; bạn chỉ có thể lựa vị trí đặt lưới và nằm chờ. Bạn không thể gọi điện cho ông GĐ doanh nghiệp bảo mày phải làm cho cp tăng đi tao mua đủ rồi. Những người có thể làm như vậy chỉ là mấy anh lùa gà trên mạng, bảo nên mua còn này nên mua con kia. Khi anh ta bảo mọi người mua đi khả năng anh ta đã lãi đủ và đang muốn bán ra; khi anh ta bảo mọi người bán đi khả năng anh ta đã bán xong rồi. Vấn đề là các anh ý nói lý do mua/bán cực kỳ đúng lý thuyết; người nào càng không có quy tắc càng dễ bị cuốn theo.
Thị trường không cho bạn dừng lại suy nghĩ thay đổi phương pháp để có thể bắt cá tốt hơn trong tương lai. Nó khuyến khích bạn liên tục đi bắt bằng những gì sẵn có mà không phải là tìm một công cụ hữu hiệu hơn để bắt cá. Những lần nhận được phần thưởng từ giao dịch ngẫu nhiên nuôi dưỡng cho giao dịch vô kỷ luật.
Hãy suy nghĩ về hình thức đầu tư đơn giản nhất quả đất là ….gửi tiết kiệm. Quy định đó là bạn gửi ngân hàng 100 triệu với lãi suất 6%/năm; sau 365 ngày bạn sẽ nhận được 6tr; nếu rút ra trước bạn sẽ nhận được lãi suất không kỳ hạn gần như không có gì. Luật chơi đơn giản; chỉ cần bạn kỷ luật không rút tiền ra trước hạn, bạn sẽ nhận được 6 triệu. Việc bạn có thể làm là tìm ra ngân hàng có lãi suất gửi cao nhất.
Hình thức đơn giản khác là mua vàng vật chất. Quy định là nếu bạn mua 1 cây vàng ngày hôm nay với giá 150tr; sau 10 năm bạn sẽ nhận về 300tr. Việc bán vàng phức tạp hơn so với việc rút tiền từ ngân hàng, bạn sẽ phải mang vàng ra ngoài hiệu vàng. Có một xác suất nhất định là 10 năm nó không thể tăng gấp đôi; và có thể 8 năm nó vẫn 150tr nhưng 2 năm cuối nó sẽ tăng lên 300tr. Người mua vàng thường với tâm lý ngay từ đầu là chỉ mua không bán nên họ thường giữ được tới 10 năm (khả năng tới mốc 10 năm họ vẫn không bán).
Quay lại với TTCK, bạn có thể mua một cp và giữ 365 ngày không? Rất nhiều cp có thể nhân vài lần chỉ sau 1 năm. Vấn đề nằm ở việc bạn mua cp với tâm lý trái ngược hoàn toàn với mua vàng; bạn mua hôm nay để bán ngày mai. Bạn có thể xem giá cp bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu và thực hiện lệnh mua/bán chỉ vài giây (nếu bạn phải ra trung tâm giao dịch và viết lệnh mua/bán bằng tay thì khả năng bạn sẽ không làm).
Một điểm nữa là khi bạn đánh đề chẳng hạn; tới cuối ngày có kết quả thì thua là thua mà thắng là thắng; bạn thua một số tiền cố định không nhiều hơn hay ít hơn số bạn đã bỏ ra. Nhưng trên thị trường ck thì rất khác, khi bạn đang giữ một cp trong xu hướng giảm thì mỗi ngày nó lấy đi một ít cho dù bạn có đóng tài khoản quên nó đi. Sự thua lỗ là không giới hạn; không có điểm dừng nào cả; cp tăng bằng lần thì cũng có thể giảm bằng lần. Bạn có thể thấy tiếc khi uống một cốc cà phê 35k nhưng lại dửng dưng nhìn tài khoản giảm liên tục mà không chịu dừng lỗ khi khoản lỗ còn ít.
Thị trường chứng khoán trong ngắn hạn không có cấu trúc rõ ràng nào; mọi thứ rất hỗn loạn. Nó kiểu như bạn bước chân vào công ty và công ty chẳng có nội quy, quy trình nào rõ ràng; lúc thế này lúc thế khác. Bạn hoang mang, hôm nay đến 8h, ngày mai đến 7h, ngày kia đến 10h,….bạn dần trở nên lôm côm cho dù trước đó đã hình thành thói quen đến trước 8h. Nhưng nếu nhìn một cách tổng thể thì thị trường lại vận hành rất có quy củ. Giá di chuyển theo hình sin rất rõ ràng, Tích lũy, tăng, phân phối, giảm rồi lại tích lũy, tăng, phân phối, giảm. Lặp đi lặp lại năm này qua năm khác. Đây là nơi bạn có thể nhân tài sản lên rất nhanh nếu thực sự muốn và quyết tâm.
4. Từ tự do chuyển sang kỷ luật
Con người ta từ khổ tới sướng thì dễ nhưng đang sướng mà khổ thì khó. Đang có thể dậy bất cứ lúc nào, 9h hay 10h đều ok. Nhưng ngày mai phải dậy từ 5h sáng, bạn có làm được không ngay cả khi bạn biết rằng điều đó là có lợi cho sức khỏe của chính mình?
Đang tự do giao dịch vùng vẫy mặc dù chẳng kiếm được đồng nào nhưng bỗng ai đó bảo bạn “Cậu phải xây dựng một bộ quy tắc và kỷ luật thực hiện theo” thì bạn có làm được không mặc dù biết rằng điều đó sẽ kiếm được tiền? Rõ ràng là có một khoảng cách rất xa giữa hai việc, đầu tiên bạn phải xây được bộ quy tắc (bản thân việc này đã khó); sau đó lại còn phải tuân thủ theo liên tục từ nay về sau. Có bao nhiêu người quyết tâm giảm béo rồi chỉ thực hiện nó trong 1 tuần? Lý trí của chúng ta bảo rằng làm việc A là tốt nhưng bản năng sẽ liên tục tìm các lý do để ta quay lại con đường thường đi.
Trong quá trình giao dịch trên thị trường, cho dù có mua/bán lung tung thế nào thì kiểu gì cũng sẽ có deal thắng. Bạn bám vào các deal này để biện minh cho cách giao dịch của mình là đúng, chẳng qua chỉ cần sửa một chút thôi.
Giả định bạn đã có quy tắc; bạn nhắm tới cp A và lên kế hoạch là sẽ mua ở giá P. Nhưng khi giá chưa tới P bạn đã mua (không tuân theo kế hoạch đã lập); trong 10 lần phá vỡ quy tắc thế quái nào cũng có 3 tới 4 lần việc đó giúp bạn kiếm tiền hoặc tránh mất tiền. Bạn lại vịn vào những lần thắng đó để biện minh cho các lần phá vỡ kế hoạch đã lập kế tiếp (mà quên rằng cách làm đó có tới 6 hay 7 lần thua). Vấn đề nằm ở đây là xác suất; cho dù bạn nhắm mắt mua bất kỳ cp nào với giá bao nhiêu thì trong 10 lần kiểu gì cũng loanh quanh 4 lần bạn sẽ kiếm được tiền. Sự tuân thủ quy tắc không phải lần nào cũng mang lại tiền; nó chỉ giúp cho xác suất thắng của bạn cao hơn mức trung bình mà thôi.